At regina graui iamdudum saucia cura

uulnus alit uenis et caeco carpitur igni.

multa uiri uirtus animo multusque recursat

gentis honos; haerent infixi pectore uultus

uerbaque nec placidam membris dat cura quietem.

5

postera Phoebea lustrabat lampade terras

umentemque Aurora polo dimouerat umbram,

cum sic unanimam adloquitur male sana sororem:

‘Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent!

quis nouus hic nostris successit sedibus hospes,

10

quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis!

credo equidem, nec uana fides, genus esse deorum.

degeneres animos timor arguit. heu, quibus ille

iactatus fatis! quae bella exhausta canebat!

si mihi non animo fixum immotumque sederet

15

ne cui me uinclo uellem sociare iugali,

postquam primus amor deceptam morte fefellit;

si non pertaesum thalami taedaeque fuisset,

huic uni forsan potui succumbere culpae.

Anna (fatebor enim) miseri post fata Sychaei

20

coniugis et sparsos fraterna caede penatis

solus hic inflexit sensus animumque labantem

impulit. agnosco ueteris uestigia flammae.

sed mihi uel tellus optem prius ima dehiscat

uel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras,

25

pallentis umbras Erebo noctemque profundam,

ante, pudor, quam te uiolo aut tua iura resoluo.

ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores

abstulit; ille habeat secum seruetque sepulcro.’

sic effata sinum lacrimis impleuit obortis.

30

Anna refert: ‘o luce magis dilecta sorori,

solane perpetua maerens carpere iuuenta

nec dulcis natos Veneris nec praemia noris?

id cinerem aut manis credis curare sepultos?

esto: aegram nulli quondam flexere mariti,

35

non Libyae, non ante Tyro; despectus Iarbas

ductoresque alii, quos Africa terra triumphis

diues alit: placitone etiam pugnabis amori?

nec uenit in mentem quorum consederis aruis?

hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello,

40

et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis;

hinc deserta siti regio lateque furentes

Barcaei. quid bella Tyro surgentia dicam
germanique minas?

dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda

45

hunc cursum Iliacas uento tenuisse carinas.

quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna

coniugio tali! Teucrum comitantibus armis

Punica se quantis attollet gloria rebus!

tu modo posce deos ueniam, sacrisque litatis

50

indulge hospitio causasque innecte morandi,

dum pelago desaeuit hiems et aquosus Orion,

quassataeque rates, dum non tractabile caelum.’

His dictis impenso animum flammauit amore

spemque dedit dubiae menti soluitque pudorem.

55

principio delubra adeunt pacemque per aras

exquirunt; mactant lectas de more bidentis

legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo,

Iunoni ante omnis, cui uincla iugalia curae.

ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido

60

candentis uaccae media inter cornua fundit,

aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras,

instauratque diem donis, pecudumque reclusis

pectoribus inhians spirantia consulit exta.

heu, uatum ignarae mentes! quid uota furentem,

65

quid delubra iuuant? est mollis flamma medullas

interea et tacitum uiuit sub pectore uulnus.

uritur infelix Dido totaque uagatur

urbe furens, qualis coniecta cerua sagitta,

quam procul incautam nemora inter Cresia fixit

70

pastor agens telis liquitque uolatile ferrum

nescius: illa fuga siluas saltusque peragrat

Dictaeos; haeret lateri letalis harundo.

nunc media Aenean secum per moenia ducit

Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam,

75

incipit effari mediaque in uoce resistit;

nunc eadem labente die conuiuia quaerit,

Iliacosque iterum demens audire labores

exposcit pendetque iterum narrantis ab ore.

post ubi digressi, lumenque obscura uicissim

80

luna premit suadentque cadentia sidera somnos,

sola domo maeret uacua stratisque relictis

incubat. illum absens absentem auditque uidetque,

aut gremio Ascanium genitoris imagine capta

detinet, infandum si fallere possit amorem.

85

non coeptae adsurgunt turres, non arma iuuentus

exercet portusue aut propugnacula bello

tuta parant: pendent opera interrupta minaeque

murorum ingentes aequataque machina caelo.

Quam simul ac tali persensit peste teneri

90

cara Iouis coniunx nec famam obstare furori,

talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis:

‘egregiam uero laudem et spolia ampla refertis

tuque puerque tuus (magnum et memorabile numen),

una dolo diuum si femina uicta duorum est.

95

nec me adeo fallit ueritam te moenia nostra

suspectas habuisse domos Karthaginis altae.

sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto?

quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos

exercemus? habes tota quod mente petisti:

100

ardet amans Dido traxitque per ossa furorem.

communem hunc ergo populum paribusque regamus

auspiciis; liceat Phrygio seruire marito

dotalisque tuae Tyrios permittere dextrae.’

Olli (sensit enim simulata mente locutam,

105

quo regnum Italiae Libycas auerteret oras)

sic contra est ingressa Venus: ‘quis talia demens

abnuat aut tecum malit contendere bello,

si modo quod memoras factum fortuna sequatur?

sed fatis incerta feror, si Iuppiter unam

110

esse uelit Tyriis urbem Troiaque profectis,

misceriue probet populos aut foedera iungi.

tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.

perge, sequar.’ tum sic excepit regia Iuno:

‘mecum erit iste labor. nunc qua ratione quod instat

115

confieri possit, paucis (aduerte) docebo.

uenatum Aeneas unaque miserrima Dido

in nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus

extulerit Titan radiisque retexerit orbem.

his ego nigrantem commixta grandine nimbum,

120

dum trepidant alae saltusque indagine cingunt,

desuper infundam et tonitru caelum omne ciebo.

diffugient comites et nocte tegentur opaca:

speluncam Dido dux et Troianus eandem

deuenient. adero et, tua si mihi certa uoluntas,

125

conubio iungam stabili propriamque dicabo.

hic hymenaeus erit.’ non aduersata petenti

adnuit atque dolis risit Cytherea repertis.

Oceanum interea surgens Aurora reliquit.

it portis iubare exorto delecta iuuentus,

130

retia rara, plagae, lato uenabula ferro,

Massylique ruunt equites et odora canum uis.

reginam thalamo cunctantem ad limina primi

Poenorum exspectant, ostroque insignis et auro

stat sonipes ac frena ferox spumantia mandit.

135

tandem progreditur magna stipante caterua

Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo;

cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum,

aurea purpuream subnectit fibula uestem.

nec non et Phrygii comites et laetus Iulus

140

incedunt. ipse ante alios pulcherrimus omnis

infert se socium Aeneas atque agmina iungit.

qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta

deserit ac Delum maternam inuisit Apollo

instauratque choros, mixtique altaria circum

145

Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi;

ipse iugis Cynthi graditur mollique fluentem

fronde premit crinem fingens atque implicat auro,

tela sonant umeris: haud illo segnior ibat

Aeneas, tantum egregio decus enitet ore.

150

postquam altos uentum in montis atque inuia lustra,

ecce ferae saxi deiectae uertice caprae

decurrere iugis; alia de parte patentis

transmittunt cursu campos atque agmina cerui

puluerulenta fuga glomerant montisque relinquunt.

155

at puer Ascanius mediis in uallibus acri

gaudet equo iamque hos cursu, iam praeterit illos,

spumantemque dari pecora inter inertia uotis

optat aprum, aut fuluum descendere monte leonem.

Interea magno misceri murmure caelum

160

incipit, insequitur commixta grandine nimbus,

et Tyrii comites passim et Troiana iuuentus

Dardaniusque nepos Veneris diuersa per agros

tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.

speluncam Dido dux et Troianus eandem

165

deueniunt. prima et Tellus et pronuba Iuno

dant signum; fulsere ignes et conscius aether

conubiis summoque ulularunt uertice Nymphae.

ille dies primus leti primusque malorum

causa fuit; neque enim specie famaue mouetur

170

nec iam furtiuum Dido meditatur amorem:

coniugium uocat, hoc praetexit nomine culpam.

Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes,

Fama, malum qua non aliud uelocius ullum:

mobilitate uiget uirisque adquirit eundo,

175

parua metu primo, mox sese attollit in auras

ingrediturque solo et caput inter nubila condit.

illam Terra parens ira inritata deorum

extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem

progenuit pedibus celerem et pernicibus alis,

180

monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumae,

tot uigiles oculi subter (mirabile dictu),

tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit auris.

nocte uolat caeli medio terraeque per umbram

stridens, nec dulci declinat lumina somno;

185

luce sedet custos aut summi culmine tecti

turribus aut altis, et magnas territat urbes,

tam ficti prauique tenax quam nuntia ueri.

haec tum multiplici populos sermone replebat

gaudens, et pariter facta atque infecta canebat:

190

uenisse Aenean Troiano sanguine cretum,

cui se pulchra uiro dignetur iungere Dido;

nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fouere

regnorum immemores turpique cupidine captos.

haec passim dea foeda uirum diffundit in ora.

195

protinus ad regem cursus detorquet Iarban

incenditque animum dictis atque aggerat iras.

Hic Hammone satus rapta Garamantide nympha

templa Ioui centum latis immania regnis,

centum aras posuit uigilemque sacrauerat ignem,

200

excubias diuum aeternas, pecudumque cruore

pingue solum et uariis florentia limina sertis.

isque amens animi et rumore accensus amaro

dicitur ante aras media inter numina diuum

multa Iouem manibus supplex orasse supinis:

205

‘Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis

gens epulata toris Lenaeum libat honorem,

aspicis haec? an te, genitor, cum fulmina torques

nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes

terrificant animos et inania murmura miscent?

210

femina, quae nostris errans in finibus urbem

exiguam pretio posuit, cui litus arandum

cuique loci leges dedimus, conubia nostra

reppulit ac dominum Aenean in regna recepit.

et nunc ille Paris cum semiuiro comitatu,

215

Maeonia mentum mitra crinemque madentem

subnexus, rapto potitur: nos munera templis

quippe tuis ferimus famamque fouemus inanem.’

Talibus orantem dictis arasque tenentem

audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit

220

regia et oblitos famae melioris amantis.

tum sic Mercurium adloquitur ac talia mandat:

‘uade age, nate, uoca Zephyros et labere pennis

Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc

exspectat fatisque datas non respicit urbes,

225

adloquere et celeris defer mea dicta per auras.

non illum nobis genetrix pulcherrima talem

promisit Graiumque ideo bis uindicat armis;

sed fore qui grauidam imperiis belloque frementem

Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri

230

proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.

si nulla accendit tantarum gloria rerum

nec super ipse sua molitur laude laborem,

Ascanione pater Romanas inuidet arces?

quid struit? aut qua spe inimica in gente moratur

235

nec prolem Ausoniam et Lauinia respicit arua?

nauiget! haec summa est, hic nostri nuntius esto.’

Dixerat. ille patris magni parere parabat

imperio; et primum pedibus talaria nectit

aurea, quae sublimem alis siue aequora supra

240

seu terram rapido pariter cum flamine portant.

tum uirgam capit: hac animas ille euocat Orco

pallentis, alias sub Tartara tristia mittit,

dat somnos adimitque, et lumina morte resignat.

illa fretus agit uentos et turbida tranat

245

nubila. iamque uolans apicem et latera ardua cernit

Atlantis duri caelum qui uertice fulcit,

Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris

piniferum caput et uento pulsatur et imbri,

nix umeros infusa tegit, tum flumina mento

250

praecipitant senis, et glacie riget horrida barba.

hic primum paribus nitens Cyllenius alis

constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas

misit aui similis, quae circum litora, circum

piscosos scopulos humilis uolat aequora iuxta.

255

haud aliter terras inter caelumque uolabat

litus harenosum ad Libyae, uentosque secabat

materno ueniens ab auo Cyllenia proles.

ut primum alatis tetigit magalia plantis,

Aenean fundantem arces ac tecta nouantem

260

conspicit. atque illi stellatus iaspide fulua

ensis erat Tyrioque ardebat murice laena

demissa ex umeris, diues quae munera Dido

fecerat, et tenui telas discreuerat auro.

continuo inuadit: ‘tu nunc Karthaginis altae

265

fundamenta locas pulchramque uxorius urbem

exstruis? heu, regni rerumque oblite tuarum!

ipse deum tibi me claro demittit Olympo

regnator, caelum et terras qui numine torquet,

ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras:

270

quid struis? aut qua spe Libycis teris otia terris?

si te nulla mouet tantarum gloria rerum

[nec super ipse tua moliris laude laborem,]

Ascanium surgentem et spes heredis Iuli

respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus

275

debetur.’ tali Cyllenius ore locutus

mortalis uisus medio sermone reliquit

et procul in tenuem ex oculis euanuit auram.

At uero Aeneas aspectu obmutuit amens,

arrectaeque horrore comae et uox faucibus haesit.

280

ardet abire fuga dulcisque relinquere terras,

attonitus tanto monitu imperioque deorum.

heu quid agat? quo nunc reginam ambire furentem

audeat adfatu? quae prima exordia sumat?

atque animum nunc huc celerem nunc diuidit illuc

285

in partisque rapit uarias perque omnia uersat.

haec alternanti potior sententia uisa est:

Mnesthea Sergestumque uocat fortemque Serestum,

classem aptent taciti sociosque ad litora cogant,

arma parent et quae rebus sit causa nouandis

290

dissimulent; sese interea, quando optima Dido

nesciat et tantos rumpi non speret amores,

temptaturum aditus et quae mollissima fandi

tempora, quis rebus dexter modus. ocius omnes

imperio laeti parent et iussa facessunt.

295

At regina dolos (quis fallere possit amantem?)

praesensit, motusque excepit prima futuros

omnia tuta timens. eadem impia Fama furenti

detulit armari classem cursumque parari.

saeuit inops animi totamque incensa per urbem

300

bacchatur, qualis commotis excita sacris

Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho

orgia nocturnusque uocat clamore Cithaeron.